اخلاق معاشرت (1)

       (عیادت مریض)

اسلام دینی است اجتماعی که افراد بشر را به اجتماعی زیستن فرا می‌خواند. این امر در برنامه‌ها و معارف آن به خوبی آشکار است. یکی از دستورات مهم اسلام درباره کیفیت و چگونگی عیادت از مریض یا افرادی است که به هر نحو سلامتی خود را از دست داده اند؛ چه افرادی که کسالتی جزئی دارند و چه کسانی که دچار معلولیت و مجروحیت و جانبازی هستند. 

آنکه بیمار می‌شود چشم به راه است تا دوستان و بستگان از او دیدار کرده، احوال او را جویا شوند؛ چرا که مریض از تفقد آنان خوشحال می‌شود. از نظر اسلام عیادت از بیمار جزء حقوقی است که برادران و خواهران دینی موظف اند نسبت به همدیگر مراعات کنند. 

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که حضرت فرمودند: «من حق المسلم علی المسلم اذا لقیه ان یسلم علیه واذا مرض ان یعوده واذا مات ان یشیع جنازته؛ (1) از حقوق هر مسلمان بر مسلمان دیگر این است که هرگاه با او دیدار کند، بر او سلام کند و هرگاه مریض شود از او عیادت نماید و هرگاه از دنیا رفت، در تشییع جنازه‌اش شرکت کند.‌» 

یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام به نام «معلی بن خنیس‌» می‌گوید: از حضرت سؤال کردم که حق مسلمان بر گردن مسلمان چیست؟ فرمود: هر مسلمان بر گردن برادر مسلمان خود هفت حق واجب دارد که همه آنها بر او واجب است و اگر چیزی از آن حقوق را تضییع نماید، از ولایت و بندگی خدا خارج می‌شود و خداوند از بندگی او بهره‌ای ندارد (بندگی خدا را نکرده است) . گفتم: فدایت شوم! آن هفت حق کدامند؟ فرمود:‌ای معلی! من نگران توام؛ می‌ترسم که اگر بگویم، آنها را مراعات نکنی و آنها را تباه سازی و نگه نداری و آنها را بدانی و به آنها عمل نکنی. گفتم: لاقوة الا بالله. فرمود: «... والحق السابع ان تبر قسمه وتجیب دعوته وتعود مریضه وتشهد جنازته واذا علمت ان له حاجة تبادره الی قضائها...؛ (2) ... و حق هفتم آن است که سوگندش را قبول کنی و دعوتش را بپذیری، از بیمارش عیادت کنی و در تشییع جنازه‌اش شرکت کنی و اگر می‌دانی که حاجتی دارد، برای برآوردن آن تلاش کنی...‌» 

ثواب عیادت بیمار 

اسلام پس از آنکه عیادت از مریض را از حقوق واجب مسلمانان نسبت به یکدیگر شمرده و آن را وظیفه الهی - انسانی دانسته، جهت ایجاد انگیزه و تشویق مؤمنین به این کار، با بیان پاداشهای اخروی، عیادت کنندگان را به این فریضه مهم فرا می‌خواند. امام صادق علیه السلام درباره ثواب عیادت از مریض می‌فرماید: «ایما مؤمن عاد اخاه فی مرضه فان کان حین یصبح شیعه سبعون الف ملک فاذا قعد عنده غمرته الرحمة واستغفروا له حتی یمسی وان کان مساء کان له مثل ذلک حتی یصبح؛ (3) هر مؤمنی که برادر مؤمنش را در بیماری‌اش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع (بدرقه و همراهی) کنند و چون نزد او بنشیند رحمت [خدا] او را فرا گیرد و تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود.‌» 

در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که حضرت فرمودند: «اذا عاد الرجل اخاه المسلم مشی فی خرافة الجنة حتی یجلس فاذا جلس غمرته الرحمة فان کان غدوة صلی علیه سبعون الف ملک حتی یصبح؛ (4) هنگامی که انسان به عیادت برادر مسلمان خود می‌رود، در میان میوه‌های چیده نشده بهشتی راه می‌رود تا آن گاه که [نزد بیمار] بنشیند، و هنگامی که نشست، رحمت [خدا] او را فرا می‌گیرد. اگر صبح باشد تا صبح دیگر هفتاد هزار فرشته بر او درود می‌فرستند.‌» 

آداب عیادت 

1. هدیه بردن 

یکی از توصیه‌های ائمه معصومین علیهم السلام جهت عیادت، همراه داشتن هدیه است؛ اما نباید برای بردن و دادن هدیه، عوض و جایگزینی باز کرد؛ چرا که دنبال عوض و معوض بودن و گلایه از آن، نشانه کم ظرفیتی است. توصیه علی علیه السلام در این خصوص این است که «عد من لا یعودک واهد الی من لا یهدی الیک؛ (5) به عیادت کسی برو که از تو عیادت نمی‌کند و برای کسی هدیه ببر که برای تو هدیه نمی‌آورد.‌» 

یکی از غلامان امام صادق علیه السلام می‌گوید: یکی از آشنایان بیمار شد، جمعی از دوستان به ملاقات او می‌رفتیم که در راه به امام صادق علیه السلام برخوردیم. حضرت فرمودند: کجا می‌روید؟ گفتیم: برای عیادت فلانی می‌رویم. فرمودند: بایستید. ما نیز ایستادیم. پرسیدند: «مع احدکم تفاحة او سفرجلة او اترجة او لعقة من طیب او قطعة من عود بخور؟ فقلنا: ما معنا شی من هذا، فقال: اما تعلمون ان المریض یستریح الی کل ما ادخل به علیه؛ آیا [برای مریض هدیه‌ای از قبیل] سیب، به، گلابی، عطر یا قطعه‌ای از عود با خود می‌برید؟ عرض کردیم: چیزی از اینها همراه نداریم. حضرت فرمودند: مگر نمی‌دانید مریض با چیزی که برایش برده می‌شود، آرامش خاطر پیدا می‌کند؟ (6) ‌» 

2. کوتاهی زمان عیادت 

دستور قرآن حکیم و عترت طاهرین علیهم السلام به ما این است که وقتی به عیادت بیمار رفتید، زیاد ننشینید و زود برخیزید؛ چرا که اولا او خسته است و رنج می‌برد، ثانیا به خاطر مراعات حال عیادت کننده‌ها، علی رغم میل باطنی، خود را به زحمت می‌اندازد. به این خاطر، بهترین عیادت کوتاه‌ترین آن است. (7) در روایات برای کسی که در عیادت از مریض به کم‌ترین زمان بسنده کند، وعده اجر و پاداش داده شده؛ چنان که از علی علیه السلام رسیده که فرمودند: 

«ان من اعظم العواد اجرا عندالله عزوجل لمن اذا عاد اخاه خفف الجلوس الا ان یکون المریض یحب ذلک ویریده؛ (8) از عیادت کنندگان، کسی بیشترین پاداش را از خداوند می‌برد که هرگاه به عیادت برادر خود می‌رود، نشستن را کوتاه کند، مگر آنکه خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد.‌» همچنین حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «اعظمکم اجرا فی العیادة اخفکم جلوسا؛ (9) از عیادت کنندگان آن کسی از شما پاداش بیشتری دارد که کمتر بنشیند.‌» 

3. دلداری دادن بیمار 

از برترین شیوه‌های درمانی خصوصا در مورد امراض روانی این است که به بیمار دلداری و قوت قلب داده شود. استفاده از روش تلقین در بهبود بیماریها دارای جایگاه ویژه‌ای است. ضروری است عیادت کنندگان به این مطلب توجه کرده، توصیه رسول گرامی را مراعات نمایند که فرمود: «اذا دخلتم علی المریض فنفسوا له فی الاجل فان ذلک لایرد شیئا وهو یطیب النفس؛ (10) هرگاه بر بیمار وارد شدید، اندوه او را نسبت به زمان مرگ برطرف سازید [و او را به آینده امیدوار کنید] . این کار گر چه چیزی را برنمی گرداند [و مقدرات را تغییر نمی‌دهد] ، اما موجب آرامش روح می‌گردد.‌» 

4. پرسش از حال بیمار 

یکی دیگر از آداب عیادت بیمار پرسش از حال و احوال مریض است و اینکه عیادت کننده دقایقی را از وضع جسمانی و مریضی او پرسش کند. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله همه عیادت را در این می‌دانند که دیدار کننده از حال و وضع بیمار پرسش کند و جویای احوال او باشد: «تمام عیادة المریض ان یضع احدکم یده علیه ویساله کیف هو، کیف اصبحت وکیف امسیت وتمام تحیتکم المصافحة؛ (11) همه عیادت بیمار به این است که یکی از شما دست خودش را بر او بگذارد و از او بپرسد که حال او چگونه است؛ چگونه صبح کردی و چگونه روزت را گذراندی؟ و تحیت کامل شما دست دادن است.‌» 

5. دعا برای بیمار 

از توصیه‌های معصومین علیهم السلام در خصوص آداب عیادت این است که برای مریض دعا کنید و از خداوند سلامتی و عافیت او را درخواست نمایید. همچنین از او بخواهید برای شما دعا کند که دعای مریض مستجاب است. (12) رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «عودوا المرضی... وتدعوا للمریض فتقولوا اللهم الشفه بشفائک وداوه بدوائک وعافه من بلائک؛ (13) بیماران را عیادت کنید... و برای مریض دعا کنی د و بگویید: خدایا! او را به شفای خودت شفا عطا کن و با دوای خودت مداوا کن و از بلای خود سلامت بخش.‌» 

سیره خود حضرت بر این بوده که هنگام عیادت مریض، برای بیمار طلب عافیت می‌کرد. نقل شده وقتی به عیادت سلمان فارسی آمدند و خواستند از بالین سلمان برخیزند، فرمودند: «یا سلمان! کشف الله ضرک وغفر ذنبک وحفظک فی دینک وبدنک الی منتهی اجلک؛ (14) ‌ای سلمان! خداوند رنج تو را برطرف سازد و گناهت را ببخشد و دین و بدن تو را تا آخر عمرت حفظ کند.‌» 

6. توقع پذیرایی نداشتن 

از آنجا که هدف از عیادت بیمار اظهار محبت و ادای حق مسلمانی و کسب اجر معنوی است، کسی که به دیدن بیمار می‌رود نباید انتظار پذیرایی داشته باشد؛ چرا که بیمار خود گرفتار بیماری است و خانواده او نیز گرفتار پرستاری از مریض هستند. پس ادب حکم می‌کند که هنگام عیادت از مریض تا جایی که ممکن است خانواده او را به زحمت نیندازیم. 

امام رضا علیه السلام از پدرانش نقل می‌کند که علی علیه السلام فرمود: 

«ان رسول الله صلی الله علیه و آله نهی ان یؤکل عند المریض شی ء اذا عاده العائد فیحبط الله بذلک اجر عیادته؛ (15) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از اینکه چیزی نزد بیمار خورده شود - در زمانی که عیادت کننده از او عیادت می‌کند - نهی کرده است؛ زیرا این کار سبب می‌شود که خداوند پاداش عیادتش را از بین ببرد.‌» 

در باب عیادت مریض، سخن را با حکایتی آموزنده که شهد شیرینی است برگرفته از آیات و روایات، به پایان می‌بریم. منقول است از مرحوم حاجی سبزواری که برای عیادت بیماری می‌رفت و عده‌ای هم با او بودند. نزدیک منزل بیمار که رسید، برگشت و نرفت. اطرافیان پرسیدند: آقا چرا تا اینجا آمدید و حالا برمی گردید؟ آقا جواب داد که خطوری به قلبم کرد که بیمار وقتی مرا ببیند از من خوشش خواهد آمد و می‌گوید که سبزواری چه انسان والا و بزرگی است که به عیادت من بیمار آمده است. حالا برمی گردم تا هنگامی که «اخلاص‌» اولیه را بیابم و تنها برای «خدا» به عیادت بیمار بیایم. (16)

پی‌نوشـــــــــــــــت‌ها: 

1) مکارم الاخلاق، رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، انتشارات شریف رضی قم، چهارم، ص 359. 

2) کافی، ثقة الاسلام کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چهارم، ج 2، ص 169، ح 2. 

3) مکارم الاخلاق، ص 361. 

4) کنزالعمال، المتقی الهندی، مؤسسه الرسالة، بیروت - لبنان، ج 9، ص 99، ح 25164. 

5) من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 3، ص 300، ح 4075. 

6) کافی، ج 3، ص 118، ح 3. 

7) کنزالعمال، المتقی الهندی، ج 9، ص 94، ح 25139، قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «خیر العیادة اخفها؛ بهترین عبادت کوتاه‌ترین آن است.‌» و همان، ج 9، ص 97، حدیث 25149، قال صلی الله علیه و آله: اعظم العیادة اجرا اخفها؛ پراجرترین عیادت، کوتاه‌ترین آن است.‌» 

8) کافی، ج 3، ص 118، ح 6. 

9) مکارم الاخلاق، ص 361. 

10) کنزالفوائد، شیخ ابوالفتح کراجکی، انتشارات دارالذخائر قم، اول، جلد 1، ص 379. 

11) مکارم الاخلاق، ص 359. 

12) بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء بیروت - لبنان، 1404 قمری، ج 90، ص 360، باب 22، ح 21، قال النبی صلی الله علیه و آله: «ثلاث دعوات مستجابة... ودعاء المریض؛ سه دعا مستجاب است... [که یکی] دعای مریض است.‌» و کنزالعمال، ج 9، ص 103، ح 25191، قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «دعاء المریض لدعاء الملائکة؛ دعای مریض مانند دعای فرشتگان است‌» 

13) همان، ج 78، ص 224، باب 4، ح 32. 

14) مکارم الاخلاق، رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، انتشارات شریف رضی قم، چهارم، ص 361. 

15) مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، اول، ج 2، ص 154، باب 39، ح 28. 

16) داستانهای حکیمانه در آثار استاد حسن زاده آملی، هیئت تحریریه انتشارات نبوغ، ص 39، به نقل از: در محضر استاد، ص 23.